Bilboko Hilerria 1902ko apirilaren 2an ireki zen, Vista Alegreko Hilerria izenarekin.

Inauguraziorako Bilboko Udalak Erromatar Erritual zeremonia bat antolatu zuen, hilerri guztia hartzen zuen eszenografia batekin.

Horregatik, hilerri hau hildakoak hobiratzeko lekua izateaz gain beste funtzio ere badu. Horrela agertzen da inaugurazio aktan.

Zabalguneko Zirku Antzokiaren hondamendiko biktimen mausoleoa hilerriko lanik handienetako bat da.

1912ko azaroaren 24an Zabalguneko Zirkua Antzokiaren barruan “¿Quién ha robado un millón?” filmaren proiekzioan, ikusleetako batek sua hitza oihukatu zuen, edo horrekin nahastu zen bat.

Audientzia gehieneko ordutegia zenez, irteeretara zuzendu zen jende-olde bat sortu zen. Baina ateak itxita zeuden eta ez ziren egokiak hainbeste jenderen irteera errazteko.

Tragedian 46 pertsona hil ziren, horietako 44 umeak izan zirenak.

Aginpideek eta herritarrek hiletan parte hartu zuten. Biktimen gorpuak trenez eraman ziren Vista Alegreko Hilerrira.

Biktimen omenez, Bilboko Udalak mausoleoa eraikitzea erabaki zuen. Horretarako, zenbait dohaintza jaso zituzten.

Beste europar hilerrien estilo berarekin oroitzapenezko leku bat sortu zen errepublikar aldeko soldaduak oroitzeko.

50eko hamarkadan, leku hau suntsitu zuen gobernu frankistak.

Lekua eraisteko lanak hasi zirenean, senide batzuk gorpuzkiak eskatu zituzten bere emakidetara lekualdatzeko.

Hilerrian geratu ziren soldaduen gorpuzkiak hezurtegi orokorrean daude.

1936 eta 1937 urteetan mendebaldeko horman Euzkadiko Herri Auzitegiak kondenatutako pertsonak fusilatu zituzten.

Pertsona hauek Errepublikaren aurkako matxinada eta traizio delituengatik fusilatuak izan ziren. Pertsona hauek urte horietan indarrean zegoen legegintzak bermatzen zuenaren arabera fusilatuak izan ziren.

Gobernu frankistak epaiketa kolektiboak erabili zituen oposizioko eta momentu horretan Espainian zegoen Gerra Zibilarekin erlaziorik ez zuten pertsona zibilak ezabatzeko.

Epaiketa hauek momentu horretako legegintza aplikatu gabe egin ziren eta Bizkaia traidore izendatu zuten.

Informazio bulego desberdinetako txostenak oso garrantzitsuak ziren, horien artean Falangearen bulegoa. Txosten hauek nahikoak ziren pertsona bat hiltzeko.

Batzuetan txostenei informazioa falta zitzaien edo ez ziren gertakizun zehatzetan oinarritzen.

Zigor-Kode Militarra edozein motatako kausa epaitzeko erabili zen.

Kontseilu militarrak militarrez osatuta zeuden, baita akusatuaren defentsa ere. Horregatik, egiten ziren epaiketak ez ziren bidezkoak.

Vista Alegreko Hilerria Bizkaiko exekuzio zentrorik handienetarikoa izan zen. Hildakoak hobi komunetara bota izan ziren.

Mausoleo kripta 1936 eta 1937 urteetan Bilboko espetxe-ontzietan eta kartzeletan egindako erasoetan eraildako pertsonak oroitzeko eraiki zen.

Matxinaturiko bandoagatik eta bere aliatuengatik (Alemania eta Italia) gauzatutako bonbardaketen ostean, hiribilduko eta inguruko biztanleria kartzela eta espetxe-ontzien presoen aurka atera zen. Pertsona hauek alde frankista babesten zuten.

Denborarekin mausoleoaren barruan hobiratzeko irizpideak aldatzen joan ziren.

Sustapen Batzordeak proiektu bat proposatu zuen mendebaldeko horma apaintzeko: zutabe batzuk jarri eta Euzkadiko Herritar Auzitegiak fusilatutako pertsonen izenak jartzeko.

1955ean bando frankistako 209 soldaduen gorpuak panteoi batera eraman zituzten. Gerlari hauek ondorengoengatik hil ziren:

    • Borrokan
    • Zaurien ondorioz

9 familiek gorpuzkiak emakida familiarretara lekualdatzea eskatu zuten.

1986 eta 1987 urteen artean Oiz Mendiaren Memoriala eraiki zen 1985eko otsailaren 19an Oiz Mendiko abiazio istripuan hil ziren pertsonak gogoratzeko.

Istripu hau Euskal Herrian gertatutako abiazio istripu garrantzitsuenetariko bat da.

Aireontzia Oiz Mendiko Euskal Telebistaren telebista antenaren kontra jo zuen. Lehenengo inpaktuaren ostean, aparatua larri hondatu zen eta mendi-hegal baten aurka jo zuen.

Memoriala granitozko lauza bat da gurutze eta plaka batekin. Plakan ondorengo idatzita dago: ‘IN MEMORIAM a los fallecidos en el monte Oiz 19-feb-1985′.

Memoriala bere ingurunea mugatzen duen hesi batez apainduta dago.

Egungo bilbotar gizartea errausketaren eta Hilerriko espazioa aprobetxatzearen alde dago.

Horretarako, gaur egungo errausketa labea eraikitzea erabaki zen. Bi atal ditu non:

              • Familiek senideari azken agurra ematen diote.
              • Errausketa lanak egiten dira.

Hilerriko eremua hobeto aprobetxatzeko komunitate panteoiak eraiki dira. Bertan pertsonak lurperatzen dira, alboetan 4 apal bertikal dituen hilobi batean.

Emakida ez du familiaren izena. Titularra Bilboko Udala da.

Hileta zerbitzuen eta Hilerrien Udal Institutuaren Administrazio Kontseiluak kripta mausoleoko goiko aldean dagoen inskripzioa aldatzea proposatu zuen.

Inskripzio hau bando frankistaren ideologia eta idealak goratzen zituelako aldatu zen.

“A los Mártires de Bilbao” inskripzioa “Bilboko Udal Hilerria”-gatik moldatu izan zen.

Bilboko Elkarte Sozialistak ekialdeko horman metalezko hainbat plaka jartzea eskatu zuen.

Horma honetan 400 eta 500 miliziano inguru fusilatu zituzten. Plakek ondorengo autoreen testuak dituzte:

            • Federico García Lorca
            • Rafael Alberti

Oroimenaren Basoa errautsak uzteko lekua da.

Begoñako Andra Mariren enparantzan dago, hilerriko alde noblean.

Forma zirkularra du, bizitzaren zirkuluaren itxiera irudikatzeko.

Erdian ereinotz bat kokatzen da eta inguruan errautsak uzteko tokia dago.

Gainera, kanpoko aldean metalezko 12 elementu daude Xabier Lizardi euskal poetaren poema baten bertsoekin.

Sarreran triangelu bat dago Gabriel Aresti poeta bilbotarraren poema batekin.

2018. urtean harrizko zolata txiki bat eraiki zen ekialdeko fusilamendu horma hobetzeko.

Zolataren barruan lurra jarri zen eta gerizpeko baldintzetan hazi daitekeen belarra landatu zen.

Horma hau oso berezia da, bando frankistagatik fusilatuak izan ziren milizianoen memoria gordetzen du eta.